04 Декабрь 2013

№2 «Боралдай шатқалы - Тұра жартасы» экскурсиялық-танымдық соқпағының паспорты

Подробности статьи

 

  

Соқпақтың жіктемесі:  жаяу,атпен

 

Негізгі географиялық пунктердің атауы:
Пұшыққатынсай – координаттары (N 42°52,185;  Е 070°04,395)
Тұра жартасы –  координаттары ( N 42°51, 992;  Е 070°02,973)

 

Соқпақтың жұмыс істеу мерзімі: мамыр-қыркүйек

 

Соқпақ арқылы экскурсия ұйымдастырушысынсыз жүріп өту мүмкіндігі: тек қана экскурсия ұйымдастырушыныңалып жүруімен шығу.
Есте сақтаңыз,сіз қауіптілігі жоғары таулы-құзды аумаққа барасыз. Өзіңізбен бірге не алу керек:

• суға, тасқа төзімді аяқ киім;
• күнге қарсы көзілдірік;
• жеке дәрілерқорапшасы.

 

Соқпақтағы күрделі учаскелерінің қысқаша сипаттамасы:
Боралдай өзенінен өту кезінде қауіпсіздікті сақтау қажет, тауға шыққан кезде топпен бірге жүру керек, жалпы соқпақты жүріп өту барысында тастарды абайлап өту керек.

 

Ықтимал дүлей құбылыстар мен олар орын алған жағдайда топтың іс-қимылы:
Күн күркіреп жаңбыр жауғанда долана ағаштарын паналау.

 

Соқпақта жүріп-тұрудың ерекше ережелері:

• табиғи нысандар мен аншлагтарға залал келтіруге тиым салынады;
• соқпақты ластамаңыз, мүмкіндігінше барлық кездескен (өзіңдікі, өзгенікі болса да) қоқысты жиып кетіңіз. Бұл үшін сізге табиғат ана рахмет айтады;
• өзенге ештеңе лақтырмаңыз. Ол жақтың да өз тіршілігі бар, олардың еркін дамуына мүмкіндік беріңіз;
• ағаштар мен бұталарды сындырмаңыз, сізге кедері болған жағдайда да;
• ағаштар мен тастарға жазу жазбаңыз, өзіңізден кейін ат жазып,таңба жасап, естелік қалдырудың керегі жоқ;
• жануарлар кездессе қорқытудың қажеті жоқ. Есте сақтаңыз, сіз олардың қорғалу аймағындасыз;
• соқпақ барысында немесе аялдау кезеңінде кездейсоқ айқайлап, ысқырып және т.б. дауыс шығарудың қажеті жоқ, себебі, тыныш болсаңыз, көп естисіз, көп көресіз;
• сүрлеуден шетке шықпаңыз, табиғаттың тепе-теңдігін бұзасыз.
• өсімдіктерді жұлмаңыз, оларда өссін, жетілсін. Сізден кейін келетіндер де олармен таныссын;
• өзіңізге естелік ретінде фотосуретке  түсіріп, әрдайым алған әсеріңізді басқалармен бөлісіп жүріңіз. Бұл табиғат ананың Сізге берген ең маңызды сыйы;
• құстардың, аңдардың және жәндіктердің ұяларын жоюға және ұстауға тиым салынады.

 

Соқпақпен жүріп өту жоспары:

 

 

№	Сүрлеу учаскелері		Ұзақтығы, км	Қозғалыс уақыты	Аялдау уақыты	Тамашалау алаңының, суретке түсіру пунктерінің №
	бастап	дейін
1	Пұшыққатынсай	Үлкен Тұра тасының етегі	1,5	30 мин	15мин 1аялдама
2	Үлкен Тұра тасының етегі	Соқпақ жолындағы аялдама	1,0	20 мин	15 мин. 1аялдама	Боралдай өзенінің жағасында
3	Соқпақ жолындағы аялдама	Тұра жартасы	0,5	10 мин		Көру алаңшасында
	Барлығы		3	1 сағ	30 мин

 

 

15-16.Соқпақтың қысқаша сипаттамасы. Соқпақ бойындағы және тамашалау (шолу) алаңдарындағы қарап-көру объектілерінің қысқаша сипаттамасы:
 «Боралдай шатқалы - Тұра жартасы» экскурциялық танымдық сүрлеуі Пұшыққатынсайдан басталады. Теңіз деңгейінен 2414 метр биіктікте, Қошқарата ауылынан 7 км қашықтықта, Үлкен Тұра тауының етегінде, Боралдай өзенінің бойында орналасқан. Соқпақ бойы биік жартасты таулармен қоршалған. Соқпақтың төменгі бөлігінен Қараағаш, Ақшешек және жабайы алма ағаштарын, ал өзеннен өткеннен кейінгі жоғарғы бөлігінен қызыл долана, сары долана, сондай-ақ, Салаубас  дәрілік шөбі, Құлқайып гүлі, таушие және Қазақстанның Қызыл кітапбына енген Корольков шаяноты және т.б. сирек кездесетін өсімдіктер дүнисінің сан алуан түрін кездестіруге болады. Жануарлар мен құстардан бүркіт, кекілік, қара дегелек, ителгі, борсық, үнді жайрасы, қасқыр және Қазақстанның Қызыл кітапбына енген Әдемі жылтырауық инелігі (Красотка блестящая) және т.б. кездеседі. Сондай-ақ, Ақсу-Жабағылы мен Қаратау қорығы аралығын алып жатқан экологиялық дәлізінен арқарларды дүрбімен көруге мүмкіндік бар. Пұшыққатынсайдан 1,5 км өзен бойын бойлай жүре отырып, Үлкен Тұра тасының етегіндегі ашық демалыс алаңшасына жетеді. Демалыс алаңшасының ауданы - 200 м2 шамасында. Аялдаған жердің теріскей бетінде Үлкен Тұра тасы, күнгей бетінде Боралдай шатқалы, Жолбарысқамал жартасы орналасқан. Демалу алаңшасында 15 минуттай тыныққан соң, Боралдай өзенінің арғы бетіне өтіп, Жолбарысқамал жартасының етегін бойлай, соқпақ бойымен Тұра жартасына қарай бір шақырымдай көтерілген соң, 15 минуттай қызыл долана түбіндегі орындықта айналаның жабайы табиғатын тамашалай отырып, демалған соң, ары қарай 500 метрдей көтеріліп, Тұра жартасына жетеміз. Тұра тасының көру алаңшасынан тақия тәріздес Үлкен Тұра тасының көрікті келбетін, жанында тауларды бойлай өскен ағаштардың көрінісін, биік жартасты құздарды және төменде арқырап ағып жатқан Боралдай өзенінің ирелеңдеген сұлбасын көре аламыз. Сонымен қатар, Үлкен Тұра тасында орналасқан үңгірдің көрінісін байқауға болады, оның ұзындығы шамамен 1 шақырым, ал биіктігі10 метр шамасында. Көру алаңшасы теңіз деңгейінен 2767 метр биіктікте орналасқан. Соқпақ барысында естелікке фотосуретке түсіп, ең бастысы жабайы табиғатты тамашалау барысында эстетикалық ләззат алуға мүмкіндік зор.

 

 

 

Читать далее

Экскурсионно-позновательная тропа №2 «Ущелье Боралдай – скала Тура»

Подробности статьи

 

Классификация тропы: пешеходная, конная

 

Наименование основных географических пунктов:
Пушыккатынсай – координаты (N 42°52,185;  Е 070°04,395)
Скала Тура –  координаты ( N 42°51, 992;  Е 070°02,973)

 

Сроки функционирования тропы: май-сентябрь

 

Возможность прохождения тропы без экскурсовода: только в сопровождении экскурсовода.
Помните,что вы посещаете горный район. Возьмите с собой:

• непромокаемую обувь;
• солнцезащитные очки;
• личную аптечку.

 

Краткое описание сложных участков тропы:
Во время перехода реки Боралдай нужно соблюдать правила безопасности, во время восхождения на гору необходимо быть среди группы, проходя по тропе нужно осторожно обходить камни, валуны.

 

Возможные стихийные явления и действия группы при их возникновении:
Надо укрыться во время дождя, грома под боярышным-никовых деревьях.

 

Особые правила поведения на тропе:

• запрещается повреждать природные объекты, аншлаги;
• не засоряйте маршруты. Постарайтесь весь мусор (свой и чужой) вынести с тропы. За это природа скажет Вам спасибо;
• ничего не бросайте и не сливайте в реку. Там тоже есть своя жизнь и дайте ей возможность развиваться в чистой среде;
• не ломайте деревья и кустарники, даже если они вам кажутся отжившими свой век;
• не делайте надписей на камнях и деревьях, не надо оставлять после себя такую память на долгие времена;
• не стоит пугать животных громкими криками. Помните, что это не Ваша, а их заповедная территория;
• идя по тропе или находясь на остановке, не создавайте лишнего шума, зря не кричите, Будете вести себя тихо – увидите и услышите больше;
• не сходите с тропы, нарушите естественное равновесие в природной экосистеме;
• не рвите растения. Пусть они растут и радуют не только вас, но и тех, кто придет после;
• берите на память о природе тех мест, что Вы посетили, только фотографии и Ваши воспоминания. Это самое ценное, что природа можеть Вам подарить;

План прохождения тропы:

 

 

Схема тропы, условные обозначения:

 

 

 

Краткая характеристика (описание) тропы. Краткое описание объектов осмотра по тропе и на смотровых (обзорных) площадках:
Экскурсионно-познавательная тропа «Ущелье Боралдай – Скала Тура» начинается с местности «Пушыккатынсай». Тропа расположена на высоте 2414 метров над уровнем моря, в 7 км от аула Кошкарата, у подножия  горы Большая Тура, на берегу реки Боралдай. Тропа окружена горами с высокими утесами. На нижней части тропы можно увидеть деревья карагач, акшешек и дикие яблоневые деревья, а, пройдя реку, на верхней части тропы увидишь красный боярышник, желтый боярышник, а также можно встретить такие редкие виды растительного мира, как лекарственные травы салаубас, цветок гулхаир, горные вишни и вошедший в Красную книгу Казахстана клещевик Королькова и многое другое. Из животного мира и мира птиц встречаются беркут, кеклик, ястреб, барсук, индийский дикобраз, волк и вошедшая в Красную книгу Казахстана стрекоза «Красотка блестящая» и многое другое. А также есть возможность понаблюдать  в бинокль архаров в экологическом коридоре, расположенном между Аксу-Джабаглы и заповедником «Каратау». От «Пушыккатынсая», идя вдоль по реке 1,5 км, можно добраться до открытой площадки для отдыха у подножия горы Большая Тура. Площадь площадки для отдыха – около 200 квадратных метров. На северной стороне перевалочной площадки расположена Большая Тура, на южной стороне – ущелье Боралдай и скала Жолбарыскамал. После того как отдохнете примерно 15 минут на площадке для отдыха, перейдете реку Боралдай и, пройдя вдоль подножия скала Жолбарыскамал, подниметесь около километра по тропе в сторону скала Тура. Там можно около 15 минут отдохнуть на скамье под красным боярышником и полюбоваться на первозданную красоту дикой природы, затем, поднявшись примерно на 500 метров, достигнете скала Тура. Со смотровой площадки скала Тура можно увидеть круглый, похожий на тюбетейку камень  Большой Туры, рядом с ним можно увидеть растущие вдоль горных кряж деревья, высокие неприступные утесы и внизу заметите  змеевидный силуэт горной реки Боралдая. А также можно заметить пещеру в Большой Туре, ее длина примерно 1 километр, а высота около 10 метров. Смотровая площадка расположена на высоте 2767 метров над уровнем моря. Отдыхая в районе тропы, можно сфотографироваться на память, а самое главное – получить эстетическое удовольствие от лицезрения красот природы.

 

Читать далее

№1 "Қостұра - Тұттыбұлақ қойнауы - Қасқабастау - Мойнақ өткелі - Боралдай шатқалы" көпкүндік туристік маршрутының паспорты

Подробности статьи

 

 

Маршруттың жіктемесі: жаяу, атпен және автокөлікпен

 

Негізгі географиялық пунктердің атауы:
Бақылау-өткізу бекеті –  координаттары (N 42°51,965, Е 069°52,088),
Ырсымбет үңгірі – координаттары (N 42°50,725; Е 069°51,228),
Қырық бастау – координаттары (N 42°51,965; Е 069°52,139),
Қызметтік үй – координаттары (N 42°52,558; Е 069°53,191),
Қасқабастау – координаттары (N 42°52,312; Е 069°76,225)
Мойнақ өткелі – координаттары (N 42°52,196; Е 070°04,391),
Боралдай шатқалы – координаттары (N 42°52,185; Е 070°04,395)

 

Маршруттың жұмыс істеу мерзімі: мамыр-қыркүйек

 

Маршрут арқылы экскурсия ұйымдастырушысынсыз жүріп өту мүмкіндігі: тек қана экскурсия ұйымдастырушысыныңалып жүруімен шығу.
        Өзіңізбен бірге не алу керек:

• суға, тасқа төзімді аяқ киім;
• күнге қарсы көзілдірік;
• жеке дәрілер қорапшасы.

 

Маршруттағы күрделі учаскелерінің қысқаша сипаттамасы:
           Теректі өзенінен өту кезінде қауіпсіздікті сақтау қажет, жалпы соқпақты жүріп өту барысында тастарды абайлап өту керек.

 

Ықтимал дүлей құбылыстар мен олар орын алған жағдайда топтың іс-қимылы:
          Күн күркіреп жаңбыр жауғанда ағашты паналау немесе шатыр тігіп, сонда күту.

 

Маршрутта жүріп-тұрудың ерекше ережелері:

• табиғи нысандар мен аншлагтарға залал келтіруге тиым салынады;
• соқпақты ластамаңыз, мүмкіндігінше барлық кездескен (өзіңдікі, өзгенікі болса да) қоқысты жиып кетіңіз. Бұл үшін сізге табиғат ана рахмет айтады;
• өзенге ештеңе лақтырмаңыз. Ол жақтың да өз тіршілігі бар, олардың еркін дамуына мүмкіндік беріңіз;
• ағаштар мен бұталарды сындырмаңыз, сізге кедері болған жағдайда да;
• ағаштар мен тастарға жазу жазбаңыз, өзіңізден кейін ат жазып,таңба жасап, естелік қалдырудың керегі жоқ;
• жануарлар кездессе қорқытудың қажеті жоқ. Есте сақтаңыз, сіз олардың қорғалу аймағындасыз;
• соқпақ барысында немесе аялдау кезеңінде кездейсоқ айқайлап, ысқырып және т.б. дауыс шығарудың қажеті жоқ, себебі, тыныш болсаңыз, көп естисіз, көп көресіз;
• сүрлеуден шетке шықпаңыз, табиғаттың тепе-теңдігін бұзасыз.
• өсімдіктерді жұлмаңыз, оларда өссін, жетілсін. Сізден кейін келетіндер де олармен таныссын;
• өзіңізге естелік ретінде фотосуретке  түсіріп, әрдайым алған әсеріңізді басқалармен бөлісіп жүріңіз. Бұл табиғат ананың Сізге берген ең маңызды сыйы.

 

Маршрутпен жүріп өту жоспары:

 

№	Маршрут учаскелері		Ұзақтығы, км	Қозғалыс уақыты	Аялдау уақыты	Тамашалау алаңының, суретке түсіру пунктерінің №
	Бастап	дейін
1	Бақылау өткізу пункті	Ырсымбет үңгірі	3,5	1 сағ.     30 мин.	20 мин.        2 аялдама	Ырсымбет үңгірінде суретке түсу
2	Ырсымбет үңгірі	Қырық бастау	4,1	1 сағ.     45 мин.	15 мин.         1 аялдама
3	Қырық бастау	Қызметтік үй	2,9	45 мин.	45 мин.        1 қызметтік үйде тамақтану
4	Қызметтік үй	Қыстаусай үңгірі	1,6	40 мин	20 мин.        1 аялдама	Қыстаусайда үңгірде суретке түсу
5	Қыстаусай үңгірі	Қасқабастау	8,9	4 сағ.     30 мин.	20 мин.    2 аялдама, таңғы, кешкі тамақтану, түнеу уақы-ты кірмеген	Талдыбастау-дағы бұлаққа, үңгір маңында суретке түсу
6	Қасқабастау	Теріскей Бұғықамал	5,5	2 сағ.     45 мин.	20 мин.        2 аялдама
7	Теріскей Бұғықамал	Мойнақ өткелі	5,3	2 сағ.   30 мин.	15 мин.        2 аялдама,	Мойнақ өткелінде суретке түсу
8	Мойнақ өткелі	Боралдай шатқалы	1,2	30 мин	30 мин.        1 алаңқайда тамақтану
	Барлығы		33	14 сағ.    55 мин	4 сағ.         20 мин

 

Маршруттың сызбасы, шартты белгілер:

 

 

Маршруттың қысқаша сипаттамасы. Маршрут бойындағы және тамашалау (шолу) алаңдарындағы қарап-көру объектілерінің қысқаша сипаттамасы:

Маршруттың басталар тұсы бақылау өткізу бекетіне дейін, Шымкент-Шолаққорған трассасынан киелі Теректі әулие бастауы шығып жатқан Теректі ауылы арқылы 25 шақырым автокөлікпен жүреміз. Ел аузындағы аңызға сүйенсек, Теректі әулие бастауы шығу себебі былай болған, кезінде бұл ауыл ауыз суды өзеннен тасып ішкен екен, біркүндері  қалмақтар бұл ауылдын адамдарын сусыз ешқайда жібермей қырамыз деп, қоршап жатады. Сонда ауылдағы Теректі деген данышпан кісі ауылдан 15 шақырым жердегі Садырқамал жақта ағып жатқан өзеннен жер асты ауылға дейін таспен қалап, су жеткізген деседі. Содан ауыл аман калып, аталған су Теректі әулие бұлағы аталған екен. Бақылау өткізу бекетіне жеткен соң автокөліктерді автотұраққа қойып, Тұттыбұлақ
қойнауы арқылы айналадағы құз жартасты тамашалай отырып, 1 шақырымдай шатқалды қиалай жүріп, бір-бірінен 200 метр қашықтықта жатқан 2 үңгірге куә боламыз. Биіктегі үңгірдің биіктігі тең. деңг. 1899 метрді құрайды. Бұл үңгірді Сұлтанның тәлімі деп те атайды. Бұл жерде 20 минуттай айналаға көз жіберіп, кекіліктің қақылына құлақ түреміз, тіпті көз алдымыздан да ұшып жатады. Одан әрі шамалы төменірек түсіп, алыстан көзге шалынатын Шаншар шыңына бет аламыз. Бұл шың осы маңдағы құздардың төресі десе болады, биіктігі тең. деңг. 2213 метрді құрайды. Осы шыңның орта тұсындағы қойнауында Ырысымбет үңгірі орналасқан. Көнекөз қариялардың айтуынша 1956 жылдарға дейін үңгірден арқырап бұлақ ағып тұрған екен. Бертін келе тектоникалық құбылыстардың әсерінен бұлақ тартылып, үңгір іші тарылып кеткен. Бүгінде көк кептерлерге таптырмас орынға айналған. Осы жерден қарсы беттегі шоқ-шоқ құздар мен тарала созылып жатқан Тұттыбұлақ қойнауына тамсана көз сала отырып, естелікке фотосуретке түсуге мүмкіндік бар. Аздап тынығып алған соң осы келген соқпақ арқылы кайта бақылау өткізу бекетіне келеміз. Себебі, Шаншар шыңы қойнаудың ең тірелген жері. Бақылау өткізу бекетінен өткен соң, Боралдай өзенін бойлай отырып, 600 метрдей жүрген соң  Қырықбастауға жетеміз. Осы  бұлақтың жанында 15 минуттай тынығып, табиғи шығып жатқан бұлақтан шөл қандырған соң, ары қарай мемлекеттік инспекторлар тұратын қызметтік үйге аяқ басамыз. Осы жолда өсімдіктердің әр алуандылығына, құбылыстарына зерт-
теу жүргізіп отыратын №1 фено-логиялық алаңды кездестіреміз. Мұнда мемлекеттік инспекторлар бақылау жасайды. Қызметтік үйде тынығып, түскі тамақ  ішкен соң, қызметтік үйдің солтүстік шығысына қарай 1,5 шақырым жерде орналасқан Қыстаусай үңгіріне бет аламыз. Маршрут барысында созылып жатқан Байқалмақ сайын, Аралтау төбешіктерін, Пакиза шыңын, Кереге тас құздарын бақылай аламыз. Үңгірге жеткен соң, естелікке суретке түсіп, табиғаттың қайталанбас сұлулығына тәнті бола отырып, 20 минуттай демаламыз. Одан соң, Боралдай өзенінің едәуір бөлігін құрап жатқан Қасқабастау жеріне бет аламыз. Аталған жерге дейін жолда демалу алаңшасында 20 минут тынығып аламыз. Қасқабастауға жеткенде тағы  20 минут тынығып, осы маңда кешкі асты ішеміз. Сондай-ақ шатырларды құрып, жатуға қамданамыз. Түнгі тіршілік әлеміне бір сәт құлақ түріп, ұйқыға кетеміз. Осылай таңды атырған соң, таңғы асты ішіп, одан әрі жорығымызды жалғастырамыз. Шыңбұлақ, Талдысай шатқалдарын басып өтіп, Теріскей бұғықамалға жетеміз. Бұл маңда ені 30 метр шамасында үңгір бар, ел аузындағы әңгімеге қарағанда ішіне 40 жылқы сиып кетеді екен, сондай-ақ жоғарғы бөлігінде мөлдір су бар деседі. Табиғаттың тылсымына таңырқай қарап, суретке түсіп, тыныққан соң, ары қарай жол тартамыз. Шамамен өзенді бойлай 5,3 шақырым жүре отырып, Күнгей бұғықамал шатқалдарын басып өтіп, Мойнақ өткелінің алдындағы демалу алаңшасында 15 минут аялдап, демалған соң, шатқалдың ең тар жері Мойнақ өткеліне келеміз. Екі жағы аспанмен тілдескен құздың ортасында ағып жатқан.
Боралдай өзенін жағалай отырып, өткелден өткен соң Үлкен Тұра тасының төменгі бөлігі Боралдай шатқалында орналасқан үлкен демалу алаңшасына түсеміз. Осы маршрут барысында жануарлардан елік, қасқыр, түлкі, борсық, жайра, тас сусары және сондай-ақ ең негізгі Қаратау тауының символы қаратау арқарын көру мүмкіндігі туындайды. Құстарға келсек кекілік, бүркіт, тазқара, жылқыш, жұртшы кездеседі, Әсіресе жұртшы құсының емдік қасиеті өте зор екенін жергілікті халық айтып жүр. Сондай-ақ емдік қасиеті көпшілікке танымал түймедағы, жалбыз, шай шөп, шашыратқы және т.б. өсімдіктерді көптеп кездестіруге болады. Екі күнге созылған маршруттан ұмтылмастай әсер алып, одан әрі автокөлікпен Шымкентті бетке аламыз.

 

 

Читать далее

Туристік маршруттар

Подробности статьи

Читать далее

Многодневный туристический маршрут №1 «Костура - недра Туттыбулак - Каскабастау -переправы Мойнак - ущелье Боралдай»

Подробности статьи

 

 

Классификация маршрута: пешеходная, конная

 

Наименование основных географических пунктов:
КПП –  координаты (N 42°51,965, Е 069°52,088),
Пещера Ырсымбет – координаты (N 42°50,725; Е 069°51,228),
Кырык бастау – координаты (N 42°51,965; Е 069°52,139),
Кордон – координаты (N 42°52,558; Е 069°53,191),
Каскабастау – координаты (N 42°52,312; Е 069°76,225)
Переправа Мойнак – координаты (N 42°52,196; Е 070°04,391),
Ущелье Боралдай – координаты (N 42°52,185; Е 070°04,395)

 

Сроки функционирования маршрута: май-сентябрь

 

Возможность прохождения тропы без экскурсовода: только в сопровождении экскурсовода.
        Помните,что вы посещаете горный район. Возьмите с собой:

• непромокаемую обувь;
• солнцезащитные очки;
• личную аптечку.

 

Краткое описание сложных участков маршрута:
Во время перехода реки Боралдай нужно соблюдать правила безопасности, во время восхождения на гору необходимо быть среди группы, проходя по тропе нужно осторожно обходить камни, валуны.

 

Возможные стихийные явления и действия группы при их возникновении:
Надо укрыться во время дождя, грома под боярышным-никовых деревьях.

 

Особые правила поведения на тропе:

• запрещается повреждать природные объекты, аншлаги;
• не засоряйте маршруты. Постарайтесь весь мусор (свой и чужой) вынести с тропы. За это природа скажет Вам спасибо;
• ничего не бросайте и не сливайте в реку. Там тоже есть своя жизнь и дайте ей возможность развиваться в чистой среде;
• не ломайте деревья и кустарники, даже если они вам кажутся отжившими свой век;
• не делайте надписей на камнях и деревьях, не надо оставлять после себя такую память на долгие времена;
• не стоит пугать животных громкими криками. Помните, что это не Ваша, а их заповедная территория;
• идя по тропе или находясь на остановке, не создавайте лишнего шума, зря не кричите, Будете вести себя тихо – увидите и услышите больше;
• не сходите с тропы, нарушите естественное равновесие в природной экосистеме;
• не рвите растения. Пусть они растут и радуют не только вас, но и тех, кто придет после;
• берите на память о природе тех мест, что Вы посетили, только фотографии и Ваши воспоминания. Это самое ценное, что природа можеть Вам подарить;

 

План прохождения маршрута:

 

 

Схема маршрута, условные обозначения:

 

 

Краткая характеристика (описание) тропы. Краткое описание объектов осмотра по тропе и на смотровых (обзорных) площадках:
Экскурсионно-познавательная тропа «Ущелье Боралдай – Скала Тура» начинается с местности «Пушыккатынсай». Тропа расположена на высоте 2414 метров над уровнем моря, в 7 км от аула Кошкарата, у подножия  горы Большая Тура, на берегу реки Боралдай. Тропа окружена горами с высокими утесами. На нижней части тропы можно увидеть деревья карагач, акшешек и дикие яблоневые деревья, а, пройдя реку, на верхней части тропы увидишь красный боярышник, желтый боярышник, а также можно встретить такие редкие виды растительного мира, как лекарственные травы салаубас, цветок гулхаир, горные вишни и вошедший в Красную книгу Казахстана клещевик Королькова и многое другое. Из животного мира и мира птиц встречаются беркут, кеклик, ястреб, барсук, индийский дикобраз, волк и вошедшая в Красную книгу Казахстана стрекоза «Красотка блестящая» и многое
другое. А также есть возможность понаблюдать  в бинокль архаров в экологическом коридоре, расположенном между Аксу-Джабаглы и заповедником «Каратау». От «Пушыккатынсая», идя вдоль по реке 1,5 км, можно добраться до открытой площадки для отдыха у подножия горы Большая Тура.
Площадь площадки для отдыха – около 200 квадратных метров. На северной стороне перевалочной площадки расположена Большая Тура, на южной стороне – ущелье Боралдай и скала Жолбарыскамал. После того как отдохнете примерно 15 минут на площадке для отдыха, перейдете реку Боралдай и, пройдя вдоль подножия скала Жолбарыскамал, подниметесь около километра по тропе в сторону скала Тура. Там можно около 15 минут отдохнуть на скамье под красным боярышником и полюбоваться на первозданную красоту дикой природы, затем, поднявшись примерно на 500 метров, достигнете скала Тура. Со смотровой площадки скала Тура можно увидеть круглый, похожий на тюбетейку камень  Большой Туры, рядом с ним можно увидеть растущие вдоль горных кряж деревья, высокие неприступные утесы и внизу заметите  змеевидный силуэт горной реки Боралдая. А также можно заметить пещеру в Большой Туре, ее длина примерно 1 километр, а высота около 10 метров. Смотровая площадка расположена на высоте 2767 метров над уровнем моря. Отдыхая в районе тропы, можно сфотографироваться на память, а самое главное – получить эстетическое удовольствие от лицезрения красот природы.

 

Читать далее

Туристические маршруты

Подробности статьи

Читать далее

Туризм, рекреация және экоағарту бөлімі

Подробности статьи

ДЕМАЛЫС АЙМАҚТАР ЖАБДЫҚТАЛУДА!

    Боралдай филиалы, Теректі демалыс аймағында киіз үй, тапчандар, палаткалармен жабдықталған және де табиғи экомонша, табиғи су бассейні салынып, демалушыларға көрсетілетін қызметтер жасалуда.

 

Экомонша

Табиғи су бассейні

Жылжымалы қонақ үй тектес вагон – 6 адамдық орнымен

10 адамдық палаткалар

 

 

Мініс аттармен жабдықталған және олар жалға беріледі

 

 

Туризм, рекреация және экоағарту бөлімі бойынша:

 

Туризм,  рекреация  және  экологиялық  ағарту  бөлімі  - туризм және рекреация саласында 7 тармақтан  тұратын, экологиялық ағарту саласында  13  тармақтан  тұратын  іс-шаралар жоспары  әзірленіп, 2013 жылдың ІІ жарты жылдығына арналған іс – жоспары бекітілген. Жоспар бойынша бүгінгі таңда туристік соқпақтарды анықтау, паспорттарын бекіту және оларды абаттандыруға ұсыныстар беру жұмыстары жүргізілуде. Өңірлік парк аумағындағы экскурсиялық –  танымдық  7 туристік маршруттың тізімі дайындалып, 4 маршруттың паспорты бекітілді, барлық паспорттар ОҚО Орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекциясымен келісімделіп, ҚР Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитетіне бекітуге ұсынылды.

 

• 1-ші туристік соқпақ – Теректі ауылы маңы – Теректі шатқалы, оның ұзақтығы 10 км, бұл соқпақпен жаяу, атты, автокөлікпен жүріп өтуге болады. Киелі орын, көрікті табиғат ландшафттары, сан алуан өсімдіктер мен жануарлар әлеміне бай.

 

 

• 2-ші туристік соқпақ – Боралдай шатқалы – Тұра жартасы 3 км ұзындықты алып жатыр. Жаяу, атты, автокөлікпен жүріп өтуге болады. Үлкен Тұра тасының тамаша көрінісі, Боралдай өзенінің аңғары, сан алуан өсімдіктер мен жануарлар мекен етеді.

 

 

• 3-ші туристік соқпақ – Шұқыршақ ауылы маңы – Шұқыршақ сарқырамасы, ұзақтығы – 3 км, жаяу жүріп өтуге болады. Шұқыршақ шатқалының жабайы табиғаты, қайталанбас террассалы сарқырама көрінісін көруге болады.

 

 

• 4-ші туристік соқпақ – Қаражан сайы – Орта Сүңгі шатқалы 7,5 км ұзындықты алып жатыр. Жүріп өту түрі – жаяу, атты, автокөлікпен.

 

 

• 5-ші Аяқ Сүңгі өзені – Аяқ Сүңгі шатқалы ұзақтығы 12,5 км, жаяу, атты, автокөлікпен журіп өту. Аяқ Сүңгі өзенінің аңғары және таулы тоғайлар, сан алуан өсімдіктер мен жануарлар әлеміне бай.

 

 

• 6-ші  Қызылшаруа елді-мекені – Бұхар бұғысының тұқымбағы ұзақтығы – 8,5 км- ді алып жатыр. Жаяу, атты, автокөлікпен жүріп өтуге болады.

 

 

• 7-ші Шардара су қоймасы маңы – Байырқұм көпіріне дейін ұзақтығы – 90 км. Тек автокөлікпен жүріп өтуге болады.

 

 

• Филиалдар бойынша  келген демалушылар арасында орманды  өрттен  сақтау, ағаш- бұталарды сындырмау, аң-құстарды қорғау туралы үгіт-насихат жұмыстары жүргізіліп, және де осы туралы  үнпарақтар шығарылып, таратылды. 

 

 

• Мектеп  орманшылығын  ұйымдастыру  бойынша филиалдарда  барлығы   Түркістан, Бәйдібек және Арыс аудандарының жалпы білім беретін 30 мектебімен келісім  шарт жасалды. Оның ішінде Боралдай  филиалында 2 мектеппен, Түркістан филиалында  7 мектеппен, Сырдария филиалында 21 мектепппен келісім шартқа отырған. Мектеп орманшылық мүшелерінің саны 632 оқушы. Мектептерде 70 лекциялар өткізіліп, 20 сенбіліктер өткізілді. Жыл басынан бері 296 оқушының қатысуымен 495 көшет отырғызылды. Қараша айында мектеп орманшылығының мүшелері мектеп ауласына күзгі дән егу жұмыстарын жүргізді.

 

 

• Филиалдарда  тұрғындар арасында «Экотуризмді дамыту жөнінде» 500 дана анкета таратылып, жиналып алынды. Оның ішінде Бәйдібек ауданында 100, Түркістан қаласынан 150, Арыс ауданыннан 250 сауалнама алынды.
• Студенттердің табиғат аясында өсімдіктер мен жануарларды зерделеу нәтижесінде өздеріне қажетті сапалы ақпараттарды алып, тәжірибиелік біліктілігін арттыру мақсатында   жоғарғы оқу орындарымен келісім – шарт жасалды.  М. Ауезов атындағы ОҚМУ –дың  «Агроөнеркәсіп»  факултетінің «Биология», «Агрономия» кафедраларымен  және де  «География», «Туризм», «Экология» кафедраларымен келісім –шарт  жасалды.  Академиялық Инновациялық Иститутының «Биология», «География», «Экология» кафедраларымен келісім-шарт жасалды.   Мирас университетінің «Биология» кафедрасымен келісім шарт жасалып, студенттеріне Қазақстанда алғаш рет ашылған өңірлік табиғи парк туралы, оның мақсаты мен жұмыстары, туристік экосоқпақтар туралы, паркта атқарылған жұмыстар туралы лекциялар өткізілді. Сонымен қатар, бұхар бұғылары туралы видеоролик көрсетіліп, дала-өндірістік практикасына шақырылды және үнпарақтар мен күнтізбелер таратылды.

 

 

• Бөлім  мамандары Арыс, Түркістан қалалары, Бәйдібек ауданының өңірлік паркпен шектес елді мекендердің жоғарғы, арнаулы орта және орта оқу орындарында қыркүйек айынан бастап бүкіл оқу жылы бойы белгіленген жоспарға Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы экологиялық ағарту сабақтарын өткізді.

 

 

• Қазан айының 8 күні  Боралдай филиалында,  Теректі ауылынан 14 шақырым қашықтықта орналасқан 67 орам №9 айналымда, Байқалмақ қойнауында «Табиғат – тіршілік аясы» атты табиғат қорғау акциясы  өткізілді.  Іс-шараның басты мақсаты  жас ұрпақтың табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырып, туған елге, туған жерге деген патриоттық сезімін ояту, «Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи саябағының» құрылғаннан бергі атқарылған жұмыстарының нәтижесін көрсету болды.  Іс-шара барысында, акцияның тақырыбына сәйкес қол өнер бұйымдарынан, Боралдай филиалының алқабында сирек кездесетін ағаш түрлерін көбейту, жерсіндіру мақсатында жиналған ұрықтары мен мекеменің кітапхана қорындағы кітаптардан, Бұхар бұғыларының табиғи жолмен   түскен мүйіздерінен көшпелі көрме ұйымдастырылды. Акция Үлкен тұра тауының етегіндегі Қола дәуіріндегі петреоглифтерді тамашалаудан басталды. Акция барысында:  «Бұлақтың көзін ашу» игілік ісі атқарылып «Асқар аға бұлағы» аты берілді, фенологиялық алаңның қазығы қағылып, арнайы шақырылған қонақ, Қаратау мемлекеттік қорығының аға ғылыми қызметкері б.ғ.к Г.Б. Сақауова,  ЕҚТА туралы Заңдағы өңірлік парктердің міндеттері мен мақсаттары және мемлекеттік инспекторлардың міндеттері мен құқықтары туралы семинар өтті. Мектеп оқушылары  «Табиғат суретшісі» атты сурет салу конкурсына қатысты. Акция соңында барлық қатысқан оқушыларды алғыс хаттар және түрлі сыйлықтармен марапатталды.Дүниежүзілік туризм күні қарсаңында, ішкі және халықаралық туризмді дамыту мақсатында,  мекеменің Боралдай филиалына жоспарланған 5 соқпақтың алғашқы , Байқалмақ ( кіші Оқ жетпес) пен Тұра тауының етегінде, Тұттыбұлақ қойнауы-Ырысымбет үңгірі-Қасқабастау-Мойнақ өткелі-Боралдай шатқалы экосоқпағының ашылу салтанаты болды.
• Қазан айының 10күні бөлім мамандары Оңтүстік Қазақстан облысының Туризм басқармасының ұйымдастыруымен өткен Дүниежүзілік туризм күніне арналған «Менің туған өлкем» туристік фестиваліне,  «Экологиялық слеттерге» семинарларға қатысып сертификатпен  марапатталды.

 

 

• Қазан айының 23 күні қаладағы жоғарғы оқу орындардың бірі М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің агрономия, география, биология мамандығында оқитын студенттеріне өңірлік парк туралы, оның мақсаты мен жұмысы, бөлім жұмыстары, туристік экосоқпақтар туралы, саятабақта атқарылған жұмыстар туралы лекция өткізілді. Сонымен қатар, бұхар бұғылары туралы видеоролик көрсетіліп, дала-өндірістік практикасына шақырылды және үнпарақтар мен күнтізбелер таратылды.
• Орман қоры жерлерін  ЕҚТА санатына ауыстыру туралы ҚР Үкіметінің  қаулы жобасы ҚРҚОҚ және су ресурстары  министрлігі ОАШК мен әзірленіп, мемлекеттік органдардың қарауында болуына байланысты өңірлік парк аумағын туристік рекреациялық мақсатта пайдалануға дайындық жұмыстары  жүргізілуде.
• Өңірлік парктың жаңадан құрылуына байланысты келу орталығы (визит центр) салынбаған, алайда мекеменің Жаратылыстану Ғылыми негіздемесінде келешекте салу жоспарланған.  Қазіргі таңда келу орталығының сызба нұсқасы жасалынып, көрмеге қойылатын заттар (экспонаттар) жинақталуда. Соның ішінде: Қазақстан Республикасының қызыл кітабына енген өсімдіктер мен жәндіктерден жасалған гербарийлер және стендтер, өңірлік парктың кітап қорына 310 дана кітап (оның 81 данасы жергілікті және республикалық кітапханалардан сатылып алынды, қалған 229 данасы филиалдар мен Бас мекеме қызметкерлерінің көмегімен толықтырылды),   Бұхар бұғыларының табиғи жолмен түскен мүйіздерінен жасалынған экспонаттар, мектеп оқушыларының қолдан жасалынған макеттері мен «Табиғат» тақырыбына салған  композициялары жинақталуда.

 

«Сырдария – Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи саябағы» КММ – ның 2013 жылға арналған медиа-жоспарының орындалу барысы

 

Читать далее

Отдела туризма, рекреации и экопросвещения

Подробности статьи

Основными направлениями отдела туризма, рекреации и экопросвещения  является:

• осуществляет с участием других структурных подразделений парка планирование работ по организации и развитию регулируемого туризма и отдыха на территории национального парка и обеспечивает выполнение намеченных заданий;
• Обеспечивает систематизацию, хранение и анализ информации об имеющихся в национальном парке туристских объектах, характере и перспективах их использования;
• Контролирует соблюдение условий договоров аренды;
• Участвует в разработке и реализации региональных программ устойчивого развития туризма;
• Принимает участие в подготовке путеводителей по национальному парку и его отдельным туристским маршрутам;
• Совместно с финансово-экономическими службами парка осуществляет расчет стоимости платных услуг, которые предоставляются национальным парком его посетителям;
• Взаимодействует (сотрудничает) с государственными органами, ответственными за развитие туризма и отдыха, с юридическими и физическими лицами, осуществляющими в регионе туристскую деятельность;
• готовит ежегодные планы и программы по развитию туристской инфраструктуры на территории ГРПП;
• Организует и проводит техническую учебу с работниками национального парка по правилам приема и обслуживания посетителей;
• обеспечивает выполнение работ по организации и развитию регулируемого туризма и отдыха на территории национального парка;
• Осуществляет сбор информации об имеющихся в национальном парке туристических объектах, характере и перспективах их использования;
• Участвует в разработке и реализации региональных программ развития устойчивого туризма;
• принимает участие в подготовке путеводителей по национальному парку и его отдельным туристским маршрутам;
• Участвует в разработке ежегодных планов и программ по развитию туристской инфраструктуры на территории национального парка;
• проводит работу по экологическому просвещению населения на базе национального парка; принимает участие в разработке плана методических работ по детскому экологическому просвещению и непосредственно ведет его;
• Выполняет работы, связанные с функционированием музея природы, постоянно действующих и передвижных выставок и экспозиций, центров экологического просвещения; вносит предложения по созданию и обустройству экологических троп, экскурсионных маршрутов, обзорных площадок, информационных пунктов;
• Участвует в организации, подготовке и проведении лекций, бесед, выступлений в организациях по экологической тематике, а также других эколого-просветительских мероприятий;
• Выполняет работы, связанные с организацией и проведением экологических экскурсий, развитием познавательного туризма, взаимодействует с общественными природоохранными организациями;
• участвует в подготовке систематических выступлений специалистов ГРПП и специалистов других организаций в средствах массовой информации, в разработке, выпуске и реализации буклетов, фотоальбомов, в создании слайд-, кино- и видеофильмов, справочных и картографических материалов и иной информационно-издательской продукции, значков, сувениров, символики.  

Читать далее

Тарихи және мәдени ескерткіштер

Подробности статьи

ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕР

Боралдай филиалы аумағында орналсқан және іргелес жатқан  археологиялық ескерткіштері

Боралдай филиалы жер аумағының батыс бөлігінде бірнеше тарихи маңызы бар археологиялық кешендер бар. Боралдай өзенінің жоғарғы бөлігінде (Қошқар-ата өзенінің Боралдай өзеніне құятын жері) үлкен қола дәуіріне жататын (б.з.б. ІІ ғасыр) орда мен көптеген жартасқа қашалған суреттер бар. Теректі ауылы маңынан ортағасырлық қала табылған. Археологиялық кешенде ежелгі көшпенділердің қорымдары табылған. 1905 жылы Боралдай петроглифтерін П.А.Комаров зерттеген.

1939 жылы Г.И.Пацевичтың археологиялық экспедициясы және 1957 жылғы А.Г.Максимов бастаған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының нәтижесінде Боралдай филиалы аумағынан сақ дәуіріне жататын бірнеше үлкен қорымдар табылған.
Боралдай филиалында туристік экскурсиялардың ішінен ең көңіл аударатыны Боралдайдың жартасқа қашалған суреттері. Бұл жартасты суреттердің тарихи құндылығы  ғана емес көркемдік құндылығы бар. Олар Боралдай өзенінің айналымында  топталып орналасқан.
Боралдай өзенінің жоғары жағында Теректі шатқалының тау бөктері мен төбелерінің жазық жерлерінде жартасқа қашалған суреттер орналасқан. Бұл шатқал Түркістан қаласының оңтүстік-шығысынан 110 км қашықтықта, Теректі ауылынан 6 км қашықтықта Теректі жылғасының Боралдай өзеніне құятын жерінің жоғары жағындағы төбеде  орналасқан. 

  Жоғарыда көрсетілген Теректі шатқалында үлкен тарихи – мәдени және көркемсуреттік құндылығы бар таңбалы тастар өңірлік парктің Боралдай филиалының аумағымен іргелес жатқан шатқалында орналасқан, көрсетілген мәдени – тарихи құндылығы бар таңбалы тастар туристік экскурсияларды ұйымдастыру үшін үлкен қызығушылық туғызып отыр. Осыған байланысты облыс әкімдігінің 2012 жылғы 12 қарашасындағы № 145 санды қаулысымен бекітілген біздің өңірлік парктің құру жөніндегі жаратылыстану – ғылыми негіздемеде аталған қызықты Боралдай археологиялық ескерткіштерді өңірлік паркке экскурсиялық маршруттарды белгіленгенде пайдалану ұсынылған.

   Жоғарыдағылардың негізінде туристік шараларды дамыту мақсатында Боралдай археологиялық ескерткіштері (таңбалы тастар - петроглифтер) орналасқан жер учаскелерінің көлемін(га), орналасу схемасын және санатын, кімге бекітілгендігі жөніндегі мағлұматтарды аудандық жер қатынастары бөлімінен біліп беру мақсатында «Бәйдібек ауданы әкімдігіне» өңірлік табиғи парк атынан хат жолданды.
Және де бұл археологиялық ескерткіштер облыс әкімдігінің 2010 жылғы 9 маусымындағы №233 Қаулысымен жергілікті маңызы бар Оңтүстік Қазақстан облысының тарих және мәдени ескерткіштерінің тізіміне 65 нөмерімен енген. Бұл таңбалы тастардың қасында Жүзімді тас бет суреттері қола дәуірі ескерткіші мемлекет қорғауында деп жазылған ескерту тақтасы қойылғанымен, онда арнайы күзетші қойылып, олардың қорғауы ұйымдастрылмаған.

Сондықтан тастағы тарихи суреттер демалуға барған азаматтар тарапынан әртүрлі жазулар жазылып, басқа суреттер салынып, көріксіз болып бүліне бастағандығын көруге болады.

Аталған нысандар орналасқан жер учаскелерін өңірлік табиғи паркіне бекітіп беру жөнінде облыс әкімдігіне ұсыныспен шығып, ықпал жасауды сұрану туралы «ОҚО табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасына» хат жолданды.
Осы мәселеге байланысты зерттеу жұмыстары жүргізіліп, арнайы кәсіби іс –сапар нәтижесінде  «Южный Казахстан» облыстық қоғамдық саяси  газетінің 2014 жылдың 14-шілдедегі №79 санды басылымында тілші И.Луниннің «На грани культуры, наскальные рисунки эпохи бронзы, сохранившиеся в ЮКО,оказались под угрозой уничтожения» деген тақырыппен мақаласы жарық көрді.
Боралдай филиалы аумағынан табылған петроглифтерді үш топқа бөлуге болады. І және ІІ топқа жататын петроглифтер – Қарасты бұлақ пен Қызыл бұлақтың Боралдай өзеніне келіп қосылатын жерінде екі төбеде орналасқан.  Петроглифтері бар төбелер тау бөктерінен басталып Боралдай өзенінің жағасына дейінгі жерлерден табылған.

   ІІІ топқа петроглифтер Боралдай өзенінің оң жағасында биік жартасты төбелерде орналасқан. Суреттер тауга шығатын жерлерде күңгірт жеке тастарда қашалып салынған.
І топтың петроглифтері құздарда ұзындығы 200 метр жеке және шағын тастарда тізбектеліп орналасқан.
Бұл топтың суреттері Теректі ауылы маңындағы Қостұра тауында орналасқан. Дәл осы тізбек ежелгі адамдардың діни орталығы болуы да мүмкін. Оған дәлел ретінде суреттердің ерекше тізбектеліп орналасуы ғана емес, сонымен қатар тасқа қашалған сюжетті көріністерді көруге болады. Тастақтарда шабақты 4 дөңгелекті жанында тағы да күн суреттерін және екі дөңгелекті күйме тасқа қашалып салынған. Бұл топта барлығы 36 адам тәрізді суреттер, 4 салт атты адам және күрделі көп пішінді композициялар бар.

 

 

Екінші топтың суреттері өзенге түсетін үлкен төбеде орналасқан.

 

Бұл топта жан-жануарлардың суреттері, адам тәрізді пішіндер, салт атты адамдар және аң аулар көріністері басым болып келеді. Петроглифтердің негізгі бөлігі жоталарда орналасқан, ал жекелей суреттер солтүстік-шығыс тау баурайы мен төбенің өзенге тірелген шетінен табылған. Осы жерде тасқа қашалған садақтың, ешкінің және таңбалы суреттер табылған.
Үшінші топтың петроглифтері өзеннің оң жақ бетіндегі тасты үлкен жеке таөбеде жеке тастарда қашалған. Бұл жерде суреттер аз болса да өте қызықты діни сипаттағы сюжеттер тасқа қашалып салынған. Бұл суреттер салт-дәстүрді бейнелейді

Боралдай өзенінің солтүстігіндегі петроглифтерде тағы да басқа археологиялық нысандар бар. Ең ерекшесі бұлықтың қасындағы тастарда қашалған құрбандық шұңқырлары.

Мұндай шұңқырлар әруақтардың көңілін өзіне аударту және малдарын қорғау үшін діни бағытта тасқа қашалып салынған. Мұндай суреттер алғаш рет қола дәуірінде тіркелген, кейін ерте темір дәуірінде мал шаруашылығы мен көшпенділік дамыған кезеңге дейін таралған.Теректі ауылында ерте ортағасырлық қалалар табылған. Оған өлкетанушылардың көне суреттер аймағында кездейсоқ табылған заттар дәлел бола алады.

 

  

 

Сырдария филиалы аумағында орналсқан және іргелес жатқан  археологиялық ескерткіштері

Байырқұм —ежелгі қала орны.  Байырқұм ауылының маңында,  Сырдарияның сол жақ жағалауында орналасқан. Алғаш 1900 жылы О.А.Руднев зерттеген. 1948 — 1949 жылдары А.Н. Бернштамның жетекшілігімен Оңтүстік Қазақстан археология экспедициясы қазба жұмысын жалғастырды. Қаланың орны тік бұрышты биік алаңға ұқсас. Аумағы солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 300 м, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 400 м, биіктігі 1,5 м-ге жуық. Ол биіктігі 3 м-ге жуық үйме топырақпен қоршалған. Оңтүстік-шығыстағы қабырғаның орта тұсында тік бұрышты 5 мұнараның қалдығы сақталған. Қаланың сырты тереңдігі 2 м, ені 20 м ормен қоршалған. Алаңның ортасына таман цитадель орналасқан. Ол биіктігі 9 м тік бұрышты төбе. Оның іргесінің аумағы солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 80 м.Қамалдың шет-шетінде 8 мұнараның қалдығы бар, биіктігі 1 м үйме топырақпен және ені 10 м-ге жуық ормен қоршалған. Оның солтүстік-батыс және шығыс жағында сухауызының орны анық көрінеді. Жиналған археология материалдарға қарағанда, қала б.з.б. 1 ғасыр мен б.з. 8 ғасыр аралығында болған.

Сүткент – ортағасырлық қала орны. Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара ауданы Сүткент ауылынан шығысқа қарай 3 км жерде, Сырдарияның сол жағалауында орналасқан. X - XI ғасырлардағы араб және түркі жазба деректерінде Фараб округінің Мауераннахрмен шекарасындағы қала ретінде аталады. Ол туралы араб тарихшысы әрі географы ибн Хаукаль: “Сүткент Шаштың батысында, онда мешіт бар. Мешітке исламды қабылдаған түркілер жиналады”, – деп жазған. Сүткенттің аты XI ғасырдың соңынан XV ғасырдың басына дейінгі деректерде кездеспейді. Тек 1404 – 05 ж. Әмір Темірдің Отырарға жорығы кезінде қайта аталады. Қаланы 1900 ж И.В. Руднев, 1951ж. Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедицияда (жетекші А.Н. Бернштам) зерттеген. Шардараның маңында қаланың атын осы күнге дейін сақтап қалған екі қалашық бар.

 

Солардың алғашқысы Сүткент-1 Сырдариядан 2 км жерде, Қаракөл сайында солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 800 м, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 900 м аумақты алып жатыр. Оны қоршаған ені 4 – 6 м, биіктігі 1 м-ге жуық дуалдың бойында орнатылған 30 мұнараның орындары сақталған, дуалды сыртынан қоршай қазылған ордың тереңдігі 1 – 1,5 м, ені 8 – 10 м. Қалашықтың шығыс шетінде су жинайтын үлкен тоғанның орны бар. Оның өлшемі 100 ÷ 350 м, тереңдігі 1 м. Су Сырдариядан арнайы қазылған арық арқылы әкелінген. Цитаделдің орны қалашықтың солтүстік-батыс шетінде. Оның өлшемі 150÷150 м, биіктігі 7 – 8 м. Цитаделді қоршаған қорғаныс қабырғасы мен мұнаралардың орындары сақталған. Оларды сыртынан терең ор бөліп жатыр. Қалашықтың шығыс шетінде қала маңындағы жеке иеліктердің қираған орындары байқалады.

Түркістан филиалы аумағында орналсқан және іргелес жатқан  археологиялық ескерткіштері

     Түркістан филиал аумағына іргелес орналасқан Ахмет Ясауи кесенесі — Түркістан қаласында  XIV ғасырдың соңында тұрғызылған архитектуралық ғимарат. Қожа Ахмет Ясауи дүние салғаннан кейін халықтың көп  жиылуымен өзіне арнап соғылған кішкене мазарға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды.
Түркістан қаласындағы Ахмет Ясауи ғимараты – орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны, софизмді уағыздаушы Ахмет Ясауидің (Яссы-дан шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған.

    Қожа Ахмет Ясауи кесенесі талай ғасырдан бері мұсылманшылықтың алтын бесігі болып келеді. Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет тұтады.Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – түркі әлемінің рухани орталығы.
Қорық – мұражай алып жатқан жердің жалпы көлемі 90 га. Қорық – мұражай Қожа Ахмет Иассауи кесенесімен бірге Үлкен қылует (жер асты мешіті, XII ғ.), Сегіз қырлы кесене (XIV-XVI ғғ.), Ұлықбектің қызы, Әбілхайыр ханның зайыбы Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі (XV ғ.), Шығыс моншасы (XVI-XVII ғ.), Есімхан кесенесі, Жұма мешіті т.б. археологиялық, тарихи, сәулет және бейнелеу өнерінің үздік ескерткіштерін қамтиды.

Қорық – мұражай құрамына кіретін 20 жуық археологиялық, тарихи және сәулет ескерткіштерін қайта қалпына келтіру және оларды ашық аспан астындағы музейге айналдыру «Казреставрация» Республикалық мемлекеттік кәсіпорны атқаруда. Ахмет Ясауи ескерткіші – Орта Азия мен Қазақстандағы біздің занамызыға дейін сақталған ең зәулім күмбезді, қыштан соғылған ғимарат. Оның көлдененеңі – 46,5 м, ұзындығы – 62,5 м. Сыртқы көрінісі симметриялы жинақы келген бұл құрылысқа үлкенді-кішілі 35 залдар мен бөлмелер сыйып тұр. Олардың барлығы бір-бірімен қос қабатты 8 дәлізбен және әр түрлі өтпелі баспалдақтармен жалғасып жатады.

 

Ахмет Ясауи ғимаратының құрылымындағы тағы бір ерекшелік: Қазандықты қоршаған блоктар-залдар мен бөлмелер күмбезді мызғытпай ұстап тұратын тіреу (контрфорс) іспетті. Қабырғаның қалындығын белгілегенде де үйдің берік тұруы көзделген. Ғимараттың павильондарда бөлінуі олардың әрқайсысынің салмағы өзіне түсіру ниетінен туған. Үйдің қаңқасы түрліше қиюластырылған доға немесе күмбез тәрізді элементтерден құрылады, бұл әдіс кейін Орта Азия мен Қазақстан архитектурасында одан әрі дамытылды.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесі — аса үлкен порталды күмбезді құрылыс. Оның ені — 46,5 м, ұзындығы — 65 м. Ғимараттың орасан зор порталы (ені — 50 метрге жуық, порталдық аркасының ұзындығы — 18,2 м) және бірнеше күмбезі бар. Оның орталық залының төңірегіне түрлі мақсатқа арналған 35 бөлме салынған. Жамағатхана (мұнда қазан тұруы себепті қазандық деп аталған) күмбезінің ұшар басына дейін есептегендегі ғимараттың биіктігі — 37,5 метр. Сыртқы қабырғалардың қалындығы — 1,8—2 м, қазандық қабырғаларының қалындығы — 3 метр.

Жалпы тұрқы симметриялы, жеке бөлшектері — ассиметриялы болып келетін бұл зәулімғимарат 8 түрлі бөлмелер тобынан тұрады:
Қазандық;Үлкен Ақсарай;Кіші Ақсарай;Құдықхана;Кітапхана;Асхана; Көрхана;Мешіт;

 

 

   Түркістан филиал аумағында орналасқан ежелгі қалашықтар: 
Қауған ата-ежелгі қалашық орны, Түркістан қаласының оңтүстік – батысында Сырдария өзенінің сол жағалауында, Үшқайық өткелінің маңында орналасқан. 1900 жылында Н.В. Руднеев, 1947 жылында Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедиция (жетекшісі А.Н. Бернштам), 1970 жылында Отырар археологиялық экспедиция (жетекшісі К.Ақышев) зерттеу жұмыстарын жүргізген. Ол орта ғасырдағы Қүнжан (Құнан) қ. деп есептеледі. XVI ғасырдағы тарихи деректерде де аталады. Қазіргі орны биіктігі 10 м төбе. Ортасы төбе диаметрі 160 - 170 м. Қалашық периметрі бойынша бекініс қабырғаларымен қоршалған. Мұнара ізі де байқалады. Қабырғалардың айналасында аумағы 10 м-дей, тереңдегі 2-дей, ордың орындары бар. Қалашыққа кіретін қақпа оңтүстік жақта болған. Одан басталатын көше калашықты екіге бөліп тұрған. Мұнда махалла орындары анық байқалады. Қауған ата ауылдан XVII-XVIII ғасырларға жататын сырлы және жай қыш ыдыстар (құм, кесе, тостаған, т.б.) сынықтары табылған. Одан басқа да материалдарға қарағанда Қауған ата тұрғындары VI-XVIII ғасырдар да егін егіл, мал шаруашылығымен айналысқан.
      Бұзықтөбе — ортағасырлық қала. Түркістан қаласының оңтүстік – батысында Сырдария өзенінің сол жағалауында, Үшқайық өткелінің маңында орналасқан. Ертедегі егіншілердің қонысы ретінде қалыптасып, VI — VIII ғасырларда қалаға айналған. X ғасыр шамасында Бурук деп аталған. Ортағасырлық автор әл-Мақдисидің жазбаларында қала ірі сауда орталығы болғаны айтылады. XIV ғасырдың соңы мен XV ғасыр деректерінде ол Шелек деген атпен белгілі. Қала тіршілігін 15 ғасырдың I-жартысында тоқтатқан. Бұзықтөбені алғаш 1951 жылы А.Н. Бернштам, 1970 жылы Отырар археологиялық экспедициясы зерттеген. Қазба жұмысы кезінде қаланың I — XI ғасырлар аралығында болғанын білдіретін көптеген археологиялық материалдар: қыш ыдыстар, шыныдан жасалған заттар, теңгелер табылды. Төбе үш бөліктен: цитадель, шахристан және рабадтан тұрады. Орталық бөлігінің құлаған орнының аумағы 300x190 м, биіктігі 7 — 8 м, оңтүстік бөлігінде орналасқан цитадельдің аумағы төменгі жағында 90 м, үстіңгі жағындағы тегіс алаңның аумағы 35 м, биіктігі 13 м. Қаланың жобасынан оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығысында бір-біріне қарама-қарсы орналасқан екі қақпаның (жалпақтығы 10 — 15 м) іздері байқалады. Шахристанды қоршаған қорғаныс қабырғасының құлаған орындары сақталған. Оның сыртынан терең ор қазылған. Рабадтың территориясынан бір-біріне жалғастыра салынған қарапайым тұрғын үйлер мен оларды бөліп жатқан көшелердің іздерін көруге болады.
Үтрабат станциясынан 17 км оңтүстік-батысқа қарай Сырдария өзенінің оң жағалауында Қандытоғай шатқалында 149 обадан тұратын қорым орналасқан. Обалардың диаметрі 4 метрден 15 метрге дейін, биіктігі 0,2-1,5 метрге дейін. Оба 1949 жылы Е.И.Агеевойдың жетекшілігімен бастаған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеген. Экспедиция нәтижесінде обалардан ортағасырлық керамика сынықтары табылған.
Үтрабат станциясынан 18 км оңтүстік-батысқа қарай Сырдария өзенінің оң жағалауында Қандытоғай шатқалында 42 обадан тұратын қорым орналасқан. Обалардың диаметрі 8 метрден 16 метрге дейін, биіктігі 0,2-0,8 метрге дейін. Оба 1949 жылы Е.И.Агеевойдың жетекшілігімен бастаған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеген. Экспедиция нәтижесінде 2 қорған қазылды. Қорғандарда көзешілер ортасында жасалған сауыттардың сынықтары және жануарлардың сынықтары табылған.
Арыс өзенінің Сырдария өзеніне құятын жерінің солтүстігінде Фараб (Отырар) округіне қатысты көптеген археологиялық ескерткіштер орналасқан. 
    Жалпақтөбе – ортағасырлық қала орны, Темір станциясынан солтүстік-батысқа қарай 17 км қашықтықта Сырдария өзенінің оң жағалауында, Отырартөбеден 10 км жерде орналасқан. Алғаш 1948 ж. Оңтүстік Қазақстан археол. экспедициясы (жетекшісі А.Н.Бернштам) тапқан.1966–1970 ж. Отырар археологиялық экспедициясы (жетекшісі К.Ақышев) зерттеу жүргізген. Жалпақтөбенің ежелгі атауы белгісіз. Бұрыштары дүниенің төрт құбыласына сәйкес келетін төртбұрыш тәріздес, екі деңгейден тұратын төбе. Негізгі бөлігінің ауданы 240х200 м. Оның шығыс шеті едәуір биік және трапеция тәріздес келген, табанының ауданы 100х90 м, биікт. 6 м. Әрбір бұрышында орналасқан мұнараларының қираған қалдығының биікт. 7,5–10 м. Батыс қабырғасының орта тұсында орналасқан қос мұнара қала қақпасының екі жақтауын қорғау үшін салынған құрылыс болуы мүмкін. Батыс жағынан келіп қосылатын алаңша аса биік емес, ауданы 140х100 м, биікт. 4 м. Төбенің беткі жағынан табылған ыдыс сынықтары қаланың 1–13 ғ-лар аралығында болғанын көрсетеді

 

 

 

 

 

 

 

 

Читать далее

Памятники истории и культуры регионального парка Долина Сырдарии

Подробности статьи

В долине Сырдарии  известно большое количество археологических памятников. В непосредственной близости от определенных по схеме границ располагаются могильники и городища.

 

Средневековое городище Кавган-Ата расположено к юго-западу от города Туркестан на левом берегу реки Сыр-Дарья, около переправы Ушкуюк.
Прямоугольная в плане площадка с размером сторон 90 на 140 м., высотой около 3 м., окруженная земляным валом высотой 0,5 м. На трех углах, за исключением южного сохранились башни округлой формы. Вход в город находился на северной стороне в центре стены. По обе стороны от центральной улицы сохранились бугры – остатки построек. Подъемные материалы позволяют датировать городище 9 – 15 вв.
В 1900 году городище Кавган-Ата было обследовано Н.В. Рудневым, в 1947 году ЮКАЭ под руководством А.Н. Бернштама.

Средневековое городище Бузуктобе  расположено к юго-западу от города Туркестан на левом берегу реки Сыр-Дарья, около переправы Ушкуюк.
Городище представляет собой восьмиугольную, близкую к овалу площадку высотой около 2 м. С севера на юг городище Бузуктобе тянется на 350 м., с запада на восток – 330 м. Городище окружено земляным валом высотой от 1 до 1,5 м. с остатками угловых башен.
В 1947 году городище было обследовано ЮКАЭ под руководством А.Н. Бернштама. Подъемный материал позволяет датировать городище 9 – 15 вв.

Могильник из 149 курганов расположен в урочище Кандытогай, на правом берегу реки Сырдарья, в 17 км к юго-западу от ст. Утрабат. Диаметры курганов от 4 до 15 м., высота 0,2 – 1,5 м. Могильник расположен цепочками, вытянутыми с запада на восток. В 1949 году могильник исследовался ЮКАЭ под руководством Е.И. Агеевой. В курганах были обнаружены осколки средневековой керамики.

Могильник из 42 курганов расположен в урочище Кандытогай, на правом берегу реки Сырдарья, в 18 км к юго-западу от ст. Утрабат. Диаметры курганов от 8 до 16 м., высота от 0,2 до 0,8 м. Курганы расположены двумя группами без прослеживаемой ориентации цепочек.  В 1949 году могильник исследовался ЮКАЭ под руководством Е.И. Агеевой. Было раскопано 2 кургана. В курганах были обнаружены осколки сосудов сделанных на гончарном круге и кости животных.
К северу от впадения в Сырдарью реки Арысь располагается множество археологических памятников относящихся к округу Фараб (Отрар). Само городище Отрар в район исследования не входит, но часть объектов находится  на границе выделенной зоны.

Средневековое городище Жалпактобе расположено на правом берегу реки Сыр-Дарья, в 17 км к северо-западу от ст. Тимур. Это двух ярусный бугор, ориентированный сторонами по странам света, размером у основания с запада на восток в 240 м., с севера на юг - 200 м. На углах обнаружены остатки башен выступающих за линию вала. Высота от 7,5  до  10 м. Между собой башни соединены перемычками шириной 20 м. Городище интересно сохранностью сложных фортификационных сооружений.
В 1948 году городище Жалпактобе было обследовано  ЮКАЭ под руководством А.Н. Бернштама. А.Н. Время функционирования городища было определено 6 – 12 вв.

Средневековое городище Оксус расположено на левом берегу реки Сыр-Дарья в урочище Акжар, на 5 км выше по течению впадения в Сыр-Дарью реки Арысь. Городище представляет собой пятиугольную возвышенную площадку 220 на 150 м. Городище окружено стенами без следов башен. Цитадель сохранилась в виде полуовального двухъярусного бугра вынесенного наружу с северо-восточной стороны. К югу и западу от городища находятся остатки большого рабада.
В 1900 году городище было обследовано Н.В. Рудневым. В 1947 году обследование проводилось ЮКАЭ под руководством А.Н. Бернштама.  На основе собранного экспедицией подъемного материала городище датировано 1 – 16 вв. н.э. Пацкевич Г. И.  отождествляет городище Оксус с городом Весидж - Зернух.

Средневековое городище Чунгурли (Торткольтобе) расположено на правом берегу реки Сырдарьи в урочище Чунгурлитогай. Городище представляет собой возвышенность трапециевидной формы углами ориентированную по странам света, размерами 160 на 120 м., высотой около 4 м. Городище окружено валом высотой 2 м. Вал представляет собой остатки крепостной стены с 17 башнями. Снаружи городище окружено рвом шириной 10м., и глубиной – 1 м. На основе подъемного материала городище датировано 10 – 12 вв. Городище было обследовано ЮКАЭ под руководством А.. Бернштама в 1949 году.

Городище Байркум. Древнее городище расположено на территории усадьбы Байркум на левом берегу реки Сыр-Дарья. Это прямоугольное в плане возвышение размерами 300 на 400 м., и высотой около 1,5 м. городище окружено валом высотой около 3 м. Снаружи городище опоясано рвом глубиной 2 м., и шириной – 20 м. На городище обнаружена цитадель, так же окруженная земляным валом с 8 башнями.
В 1900 году городище Байркум было обследовано О.А. Рудневым, в 1948 – 1949 гг. – ЮКАЭ под руководством А.Н. Бернштама. Собранный подъемный материал позволяет датировать городище 1 в. до н.э. – 8  в.н.э.

Городище Сюткент 1 расположено в 2,5 км от усадьбы Сюткент, на левом берегу реки Сыр-Дарья. Городище представлено полуовальной площадкой 800 на 900 м., высотой около 2 м., окруженной земляным валом высотой около 1 м., с остатками башен и рвом. На городище прослеживается цитадель, так же окруженная валом и рвом, шахристан и 9 рабадов.
В 1900 году городище было обследовано О.А. Рудневым, в 1949 году – А.Н. Бернштамом. В 1949 году было заложено два стратиграфических раскопа. Большое количество керамики позволяет датировать городище 1 – 13 вв.

Могильник раннего железного века расположен на левом берегу реки Сыр-Дарья в 25 км от усадьбы Сюткент, вверх по течению реки Сыр-Дарья. Могильник состоит из нескольких групп курганов по 20 – 25 курганов в каждой и тянется вдоль берега Сырдарьи широкой полосой (около 2 км). Диаметры курганов от 10 до 30 м., высоты от 0,2 до 1,2 м. В 1950 году могильник был обследован ЮКАЭ (Е.И. Агеева и Г.И. Пацевич).

На территории Боралдайского филиала археологические исследования проводились в основном на южном участке в верховьях реки Боралдай.
В западной части Боралдайского участка известно несколько археологических комплексов имеющих большую историческую ценность. В верховьях реки Боралдай (к востоку от слияния рек Кошкар-ата и Боралдай) расположено большое святилище эпохи бронзы с сотнями наскальных изображений (сер 2 тыс. до н.э.). На границе села Теректы обнаружено средневековое городище. На территории комплекса известен и большой курганный могильник древних кочевников (1 тыс. до н.э.). В 1905 г петроглифы Боралдая были обнаружены и обследованы П. А. Комаровым.
Так же, на территории Боралдайского парка находится несколько больших курганных могильников сакского времени, обнаруженных в 1939 - году археологической экспедицией Г.И. Пацевича  и в 1957 году Южно-Казахстанской археологической экспедицией (ЮКАЭ) под руководством А. Г. Максимовой. 
К сожалению, точная фиксация археологических памятников на местности в те годы не производилась. Поэтому, для более точной информации необходимо полевое исследование.
Наибольший интерес для организации туристических экскурсий представляют наскальные рисунки Боралдая. Они расположены на живописной излучине реки, компактно сгруппированы и представляют не только историческую, но и художественную ценность.

Археологические памятники Боралдая.

 

Петроглифы в верховьях реки Боралдай, расположены в урочище Теректы на склонах и вершинах сопок, представляющих собой плосковершинные останцы. Это урочище расположено в 110 км к юго-востоку от города Туркестана, в 6 км от села Теректы, выше устья речки Теректы впадающей в Боралдай. Это вершина водораздела между левыми притоками Боралдая Каратасты-булаком и Кызыл-булаком где расположены две сопки с петроглифами первой и второй группы. Сопки с петроглифами начинаются у подножия горы и спускаются к самому берегу Боралдая.

 

Сопки с петроглифами

 

Петроглифы третей группы находятся на правом берегу реки Боралдай на склоне высокой скалистой сопки (Схема расположения петроглифов в верховьях реки Боралдай).
Рисунки выбивались на скальных выходах и отдельных камнях покрытых темной патиной. Петроглифы первой группы расположены наиболее компактно на скальной гряде протяженностью 200 м., и отдельных камнях.

 

Скальная гряда с петроглифами

 

 Эта группа рисунков ближе всего расположена к большой горе доминирующей над всей местностью. Вероятно, именно эта гряда представляет основной культовый центр. Об этом свидетельствует не только особое расположение петроглифов, но и сами сюжеты, высеченные на скалах. На отдельно расположенном скальном выходе встречаем изображение четырех колес со спицами, рядом выбито еще четыре солярных знака и колесница. В этой группе рисунков всего насчитывается 36 антропоморфных фигур, четыре всадника, преобладают сложные многофигурные композиции.

 

Многофигурная композиция из двух периодов: эпохи бронзы и раннего железного века

 

Вторая группа рисунков рассредоточена по большой сопке, спускающейся к самой реке.

 

Сопка с многочисленными рисунками

 

В этой группе преобладают изображения животных, но так же встречаются антропоморфные фигуры, всадники и сцены охоты. Основная часть плит с петроглифами расположена на гребне, но отдельные рисунки обнаружены на северо-восточном склоне и в самом низу на северной оконечности сопки у реки. Здесь на отдельном скальном выходе высечено изображение лука, несколько фигур козлов и тамги.
Третья группа петроглифов Боралдая выделена достаточно условно, это рисунки, выбитые на отдельных камнях, на склонах большой сопки, расположенной на правом берегу реки. Рисунков здесь обнаружено немного, но встречаются интересные сюжеты, имеющие культовый характер. Прежде всего, это ритуальные поединки.

 

Поединки  или  «противостояние», эпоха бронзы

 

В зоне расположения рисунков на левом берегу Боралдая обнаружены и другие археологические объекты (Схема расположения петроглифов…). Особый интерес представляют жертвенные лунки, выбитые на большом плоском скальном выходе у ручья .

 

Жертвенные лунки на плоском камне

 

 Такие лунки выбивались в связи с ритуалом направленным на «задабривание» духов и защиту скота. Впервые такой ритуал фиксируется в эпоху бронзы, но наибольшее распространение получает в связи с переходом к кочевым формам скотоводства в раннем железном веке. У казахов до сих пор известны народные игры  с использованием подобных лунок выбитых на камнях.
О широком использовании урочища древними кочевниками свидетельствуют и курганные могильники.

 

Курганные могильники

 

На территории села Теректы обнаружено средневековое городище. Интерес представляют и случайные находки краеведов в зоне древних рисунков.

Возможности экскурсионной деятельности.

Живописная природа и интересные археологические памятники создают благоприятные условия для разработки экскурсионного маршрута по святилищу Боралдай. Экскурсию логично начинать со второй группы петроглифов, сразу от берега реки. Показав рисунки тамги и средневекового лука, можно осмотреть наиболее интересные петроглифы, продвигаясь по не крутому склону на юго-восток (Схема расположения петроглифов). Затем, перейдя неглубокий лог, легко осмотреть компактную гряду второй сопки, продвигаясь в обратном направлении. Спустившись можно организовать небольшой отдых в тени дерева и осмотреть оставшиеся изображения.
Святилище Боралдай интересно тем, что здесь преобладают наиболее редкие изображения эпохи бронзы (сер.2 тыс. до н.э.). Обнаружено большое количество магических и солярных знаков, сцен ритуалов, и поединков встречаются изображения колесниц.

 

Изображение колеса и знаки в виде круга с крестом, эпоха бронзы

 

Человек и животные, эпоха бронзы

 

Сцены поединков, эпоха бронзы

 

Колесница, эпоха бронзы

 

Исследователи святилища Боралдай.

Первое сообщение о наскальных изображениях в верховьях реки Боралдай было в 1905 году в Туркестанских ведомостях. В 1904 году эти петроглифы обследовал Петр Иванович Комаров. Он узнал о «письменах на камнях» от местного жителя Молда–Темира. П.И. Комаров обследовал рисунки вместе с господином Ф.С. Шпотиным, который помогал в копировании рисунков и знаков. 
Жители окрестных сел считали, что эти рисунки и письмена оставлены калмыками. Интересно, что Комаров сразу отверг эту версию. В письме, адресованном в Туркестанский кружок любителей археологии, он пишет: «Теперешнее состояние камней произвело на меня такое впечатление, что знаки на них существуют не менее тысячи лет. … Приводимые знаки, по моему мнению, принадлежат не калмыкам, а другому народу, вот какому – в этом весь вопрос». Патину, образующуюся под воздействием Солнца, П.И. Комаров посчитал искусственно сделанной человеком. Он согласился с сообщением местных жителей о том, что камни и скалы смазывались специальным составом, придавшим им черный цвет. В 1904 году Комаров и Шпотин обследовали рисунки основной гряды святилища, расположенной на сопке, между двух ручьев, впадающих в реку Боралдай.
В 80-х годах скопление петроглифов Боралдая обследовали М.К. Кадырбаев и А.Н. Марьяшев. Они выделили сюжеты эпохи бронзы, рассмотрели ряд культовых сюжетов и их семантику. В 1986 году петроглифы Боралдая исследовал А.С. Мирзабаев. Опираясь на опыт предыдущих исследований петроглифов Каратау, он выделил основные хронологические рамки и рассмотрел некоторые вопросы семантики древних рисунков. В 1995 и 1997 годах петроглифы обследовали сотрудники историко-культурного заповедника «Ордабасы», Южно-казахстанского историко-краеведческого музея и археологическая экспедиция Южно Казахстанского государственного университета им. М. Ауэзова. В 2002 году сообщение о петроглифах верховий реки Боралдай было опубликовано А.С. Мирзабаевым и Д.С. Абсеметовой в сборнике «Культурное наследие Южного Казахстана». В сообщении предлагается систематизация сюжетов, рассматривается казахские тамги и их родоплеменная принадлежность.
Наиболее полное обследование и фотофиксацию петроглифов в верховьях реки Боралдай осуществил главный специалист по охране памятников комитета по культуре Южно-Казахстанской  области  А.Н. Грищенко в 1989 – 2005 гг. Им было обнаружено несколько новых скоплений петроглифов на правом берегу реки. В связи с реализацией государственной программы «Культурное наследие» в 2007 году петроглифы Боралдая были обследованы совместной экспедицией Института Археологии АН МОН Республики Казахстан и Южно-Казахстанского государственного Университета им М.О. Ауэзова.  Результатом последних экспедиций стала публикация петроглифов Боралдая в книге, в 2007 году.

 

Читать далее